Hongerdoeken – Wat zijn dat en waar komen ze vandaan?

Hongerdoeken gaan terug op een oud, middeleeuws gebruik in katholieke kerken en kloosters (ca 1000-1550). Ze werden in de vastentijd opgehangen om het hoogaltaar aan het oog van de gelovigen te onttrekken.

Het hoogaltaar was als regel fraai versierd met houtsnijwerk, zilveren kandelaars, kleurrijke schilderingen enz. Kortom: een genot om naar te kijken. Door middel van grote doeken werd het zicht van de gelovigen op al dat moois ontnomen. Dat paste goed bij het streven naar grote soberheid tijdens de vasten. Omdat het gebruik van doeken plaats had tijdens de vasten (de tijd waarin de mensen de honger soms voelden knagen) kregen zij in de volksmond de naam “hongerdoeken” Andere namen zijn “vastendoeken” of “smartlappen”. Aanvankelijk waren hongerdoeken eenvoudige linnen doeken zonder enige versiering.

Veranderingen in het gebruik van hongerdoeken

Meer versieringen

In de loop van de tijd begon men de doeken aan de kant van de gelovigen te versieren met afbeeldingen van het leven, lijden en sterven van Christus. Op die manier werd het lijdensverhaal voor de gelovigen in beeld gebracht. Een ‘plaatjesbijbel’ voor analfabeten.

Kleiner formaat en andere plaats

Omdat men op den duur toch niet zo gelukkig was met het volledig afsluiten van het zicht van de gelovigen op het altaar werden de doeken kleiner gemaakt en hoger gehangen. Daardoor bleef het altaar zichtbaar en verloren de doeken hun afschermende functie. Het idee van afscherming bleef echter bestaan. Tot op heden worden in sommige kerken kruisbeelden en heiligenbeelden gedurende de vastentijd afgedekt met paarse doeken.

Hongerdoeken raken in onbruik (ca. 1550)

Onder invloed van het Concilie van Trente (1545-1563) verdween het gebruik van hongerdoeken vrijwel helemaal omdat daar juist gepleit werd het zicht van de gelovigen op het altaar te bevorderen! Daarnaast speelde ook de weerstand tegen hongerdoeken vanuit reformatorische kringen een rol. Door slijtage en oorlogsgeweld zijn weinig grote middeleeuwse hongerdoeken bewaard gebleven. Een uitzondering daarop is o.a. het hongerdoek van Telge in Duitsland waar een doek uit 1623 wordt bewaard van 7,4 x 4,4 meter!

Van oude traditie naar eigentijdse doeken

In 1976 werd vanuit Misereor, de Duitse Vastenactie, het plan opgevat om de oude liturgische traditie van de hongerdoeken nieuw leven in te blazen en in dienst te stellen van ontwikkelingssamenwerking op basis van gelijkwaardigheid. Daartoe werd aan kunstenaars uit de derde wereld gevraagd doeken te maken ‘met een hedendaagse boodschap’. Die konden hier gebruikt worden voor bezinning op onze manier van leven en onze houding t.o.v. de arme landen.

Het nieuwe initiatief bleek een succes. Talloze parochies, kloosters en andere religieuze instellingen bestellen jaar in jaar uit de doeken (formaat 2×3 m) ten behoeve van liturgische vieringen en catechese. Voor particulieren zijn in Aken kleinere exemplaren verkrijgbaar.

Hongerdoeken in museum De Locht

De bescheiden expositie van eigentijdse hongerdoeken in De Locht is bedoeld om bezoekers te laten genieten van de kleurrijke creaties vol bijzondere details. Informatie is beschikbaar in verkorte vorm dan wel in de vorm van gedetailleerde kijkwijzers.

Woord van dank

De expositie is mogelijk gemaakt door de medewerking van de Willibrordusparochie in Geysteren en de Elisabethparochie in Philippine. Beide parochies hebben doeken beschikbaar gesteld. Via pastor Niek Waterschoot van de St Elisabethparochie hebben wij tevens gebruik kunnen maken van de uitgebreide kijkwijzers. Voor dit alles onze hartelijke dank!